1. Khái niệm tự chứng nhận xuất xứ.
1.1. Định nghĩa.
Tự chứng nhận xuất xứ là việc nhà sản xuất, nhà xuất khẩu hoặc nhà nhập khẩu hàng hóa tự khai báo xuất xứ của hàng hóa xuất/ nhập khẩu trên hóa đơn thương mại hoặc bất kỳ chứng từ thương mại nào khác thay cho giấy chứng nhận xuất xứ hàng hóa do tổ chức được chính phủ của nước xuất khẩu ủy quyền cấp.
1.2. Đặc điểm của cơ chế tự chứng nhận xuất xứ.
Cơ chế tự chứng nhận xuất xứ có hai đặc điểm cơ bản:
Một là, chuyển trách nhiệm xác định xuất xứ từ cơ quan có thẩm quyền sang doanh nghiệp.
Hai là, giấy chứng nhận xuất xứ được thay thế bởi chứng từ xuất xứ cụ thể.
2. Dự án thí điểm cơ chế tự chứng nhận xuất xứ của ASEAN.
Theo lộ trình của ASEAN, cơ chế tự chứng nhận hàng hóa dự kiến sẽ được áp dụng song song với hệ thống thông thường như hiện nay. ASEAN hiện đang thực hiện 2 dự án thí điểm tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa trong khuôn khổ Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN (ATIGA).
Dự án thí điểm số 1: được ký vào ngày 30/8/2010 và bắt đầu thực hiện từ ngày 01/11/2010 với sự tham gia của Singapore, Malaysia và Brunei. Một năm sau đó, Thái Lan tham gia dự án thí điểm này.
Cho phép các Nhà xuất khẩu (gồm các công ty thương mại và Nhà sản xuất) đủ điều kiện được xem xét, cho phép tự chứng nhận xuất xứ; trên bất kỳ chứng từ thương mại nào, bao gồm hóa đơn, vận đơn, phiếu đóng gói
Dự án thí điểm số 2: được ký vào ngày 29/08/2012 và bắt đầu thực hiện từ 01/01/2014 với sự tham gia của Philipines, Indonesia và Lào. Và Việt Nam tham gia dự án này vào tháng 09/2014.
Dự án này chỉ cho phép Nhà xuất khẩu đồng thời là Nhà sản xuất đủ điều kiện được xem xét, cho phép tự chứng nhận xuất xứ cho hàng hóa do chính họ sản xuất ra; chỉ cho phép tự chứng nhận xuất xứ trên hóa đơn thương mại gốc của hàng hóa.
Đây là dự án thí điểm việc cho phép các nhà sản xuất (trực tiếp) tại Việt Nam được tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa của đơn vị mình sau khi gửi hồ sơ xác nhận chữ ký của tối đa 3 người có trách nhiệm ký trên tờ khai hóa đơn và tên sản phẩm xuất khẩu đến các nước thuộc dự án sẽ được các nước đó cấp một mã số duy nhất dùng kê khai xuất xứ ngay trên hóa đơn bao gồm ghi HS code sản phẩm để nhập khẩu vào nước đó.
3. Ưu điểm của hình thức tự chứng nhận xuất xứ .
3.1. Về phía các doanh nghiệp xuất khẩu.
Một là, tự chứng nhận xuất xứ giúp các nhà xuất khẩu, nhà sản xuất chủ động trong các thủ tục liên quan đến chứng nhận xuất xứ, không mất thời gian xin chứng nhận xuất xứ. Bởi nếu với cơ chế cấp chứng nhận xuất xứ thông thường của ASEAN thì phải chờ ít nhất từ 4 giờ đến 3 ngày làm việc để có được chứng nhận xuất xứ.
Hai là, nếu với cơ chế cấp chứng nhận xuất xứ thông thường thì để được cấp chứng nhận xuất xứ thì các nhà sản xuất, xuất khẩu phải mất phí hoặc lệ phí thì với cơ chế tự chứng nhận xuất xứ các nhà sản xuất sẽ không phải chịu phí hoặc lệ phí để nhận được chứng nhận xuất xứ.
Ba là, cơ chế tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa cũng giúp doanh nghiệp nắm bắt sâu cam kết về quy tắc xuất xứ trong các Hiệp định thương mại tự do – FTA, qua đó tận dụng tối đa lợi ích cắt giảm thuế quan. Đây cũng là cơ hội để doanh nghiệp Việt Nam làm quen với xu hướng mới trong FTA, có kinh nghiệp thực tế, tận dụng tối đa cơ hội từ việc hội nhập.
Ngoài ra, khi doanh nghiệp được công nhận là thương nhân/doanh nghiệp tự chứng nhận xuất xứ thì thương hiệu và hàng hóa của doanh nghiệp sẽ trở nên có giá trị hơn trên thị trường, các cơ hội kinh doanh sẽ mở ra nhiều hơn cho doanh nghiệp
3.2. Về phía các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền.
Đối với các cơ quan, tổ chức được ủy quyền cấp chứng nhận xuất xứ: nhờ cơ chế tự chứng nhận xuất xứ mà các cơ quan, tổ chức được ủy quyền cấp giấy chứng nhận xuất xứ sẽ không tốn nhân sự, thời gian và chi phí để hoàn thành các thủ tục liên quan.
Đối với cơ quan quản lí nhà nước: trong trường hợp phát hiện gian lận trong xuất xứ hàng hóa thì chỉ việc truy cứu trách nhiệm hoặc rút giấy phép hoạt động của nhà xuất nhập khẩu và truy thu theo quy định của pháp luật.
3.3. Về phía người tiêu dùng.
Khi các doanh nghiệp được công nhận là doanh nghiệp tự chứng nhận xuất xứ thì hàng hóa của các doanh nghiệp đó sẽ đạt chất lượng ổn định. Từ đó, tạo điều kiện cho người tiêu dùng được sử dụng những hàng hóa có chất lượng tốt, yên tâm hơn về sản phẩm, đem lại lợi ích chính đáng cho người tiêu dùng.
4. Hạn chế của hình thức tự chứng nhận xuất xứ.
Thiếu tính tương đồng, không thống nhất: Ngoại trừ các điều kiện bắt buộc ở các dự án thí điểm cơ chế tự chứng nhận xuất xứ thì các điều kiện khác để được xét là Nhà xuất khẩu đủ điều kiện tự chứng nhận xuất xứ do các nước thành viên ASEAN quy định theo nội luật của từng nước do đó dẫn đến việc thiếu tính tương đồng, không thống nhất.
Còn một số nước thành viên chưa nhiệt tình đối với cơ chế tự chứng nhận xuất xứ: nhiều doanh nghiệp trong khối vẫn chưa mặn mà với cơ chế tự chứng nhận xuất xứ hàng hóa do Hải quan các nước nhập khẩu thường đặt nghi vấn đối với các lô hàng tự chứng nhận xuất xứ hơn hẳn so với các lô hàng được cấp chứng nhận xuất xứ truyền thống. Cụ thể, Việt Nam là một trong số những nước thành viên của ASEAN chưa thực sự đặt nhiều sự quan tâm đến cơ chế tự chứng nhận xuất xứ, dẫn đến số lượng các nhà xuất khẩu tự chứng nhận ở Việt Nam không nhiều.
Phát sinh nhiều rủi ro khó kiểm soát: khi thực hiện cơ chế tự chứng nhận xuất xứ sẽ có những rủi ro nhất định như những rủi ro phát sinh khả năng gian lận thương mại về xuất xứ các trường hợp quá cảnh tại các nước trong khu vực, nhập nguyên vật liệu kể cả bán thành phẩm, thành phẩm về gia công đơn giản rồi đóng gói dưới xuất xứ ASEAN để hưởng ưu đãi thuế suất. Từ đó dẫn đến uy tín doanh nghiệp bị ảnh hưởng, mất thị trường xuất khẩu, và bị truy cứu trách nhiệm tùy từng mức độ. Và có thể nặng hươn là bị soi xét trên thương trường quốc tế, mất khả năng cạnh tranh.
Đồng thời, còn có những thách thức cơ bản như: tăng nhập siêu từ các nước đối tác FTA và sự hiểu biết của một số doanh nghiệp về cơ chế tự chứng nhận xuất xứ cũng như ý thức tự giác còn hạn chế. Doanh nghiệp vẫn chưa nắm vững quy trình sản xuất và quy định về quy tắc xuất xứ; chưa có hệ thống lưu trữ chứng từ để đáp ứng yêu cầu xác minh thường xuyên và đột xuất…
